Wissenswertes

Die Kraft des Lernens

✍️ پیشینه‌ی "شب چله" و نگاه سخن‌وران در باره‌ی آن

"شبِ یلدا" یا "شب چله"، از جشن‌های مهم در فرهنگ آریاییان است.

"یلدا"، واژه‌ی"سریانی" بوده و در لغت به‌معنای"زایش" و "تولد" است.

"ابوریحان بیرونی" دانش‌پژوه بزرگ در "آثار الباقیه"(ص ۲۵۵) از این جشن به‌نام "میلادِ اکبر" یاد می‌کند که منظورش از آن، همان "میلادِ خورشید" است.

یلدا، شب آغاز زمستان و شب آخر پاییز است که آخر ماه قوس بوده و درازترین شبِ سال دانسته می‌شود.

در این شب (شب چله) خانواده‌ها میوه‌های گوناگون -به‌ویژه هندوانه (تربوز)- و انواع شیرینی‌ها را روی دسترخوان پهن می‌کنند و پس از تناول میوه‌ها و شیرینی‌ها، بزرگ‌ترها در قدیم، در گِرد صندلی برای اعضای خانواده، قصه‌ها، افسانه‌ها و روایت‌های جذاب را بیان می‌کردند.

در فرهنگِ شفاهی از "شبِ یلدا" که به "شب چله" نیز معروف است، به نامِ "شب دوستی، مهرورزی و عشق" در گذشته‌ها یاد می‌شد.

اما در شعر پارسی، نگاه شاعران کلاسیک و معاصر در باره‌ی شبِ یلدا گونه‌گون و متفاوت است.

سخن‌وران پار (شاعران کلاسیک) از شب یلدا، به‌حیث شب دراز یاد کرده اند؛ شبی که عاشقان در انتظار به‌سر آمدن آن اند تا به "وصلِ معشوق" نایل آیند.

گاه هم درازی این شب (شبِ آخرِ ماه قوس که آخرِ فصلِ پاییز و فردایش آغازِ زمستان است) استعاره‌ای برای دوری از معشوق، تنهایی و "گیسوی سیاه و بلندِ یار" پنداشته می‌شود و گاهی هم از آن به‌مثابه‌ی شب تاریک، ظلمتِ مطلق، شبِ هجران و چهره‌ی ضدِ روشنایی یاد می‌گردد، مانند:

"است صحبتِ حکام، ظلمتِ شبِ یلدا
نور ز خورشید خواه، بو که برآید" (حافظ)

***
"هنوز با همه دردم امیدِ درمان هست
که آخری بود آخر، شبانِ یلدا را" (سعدی)

***
"شبِ هجرانت ای دل‌بر، شبِ یلداست پنداری
رخت نو روز و دیدارِ تو عیدِ ماست پنداری" (اوحدی)

***
"تو جانِ لطیفی و جهان جسمِ کثیف
تو شمع فروزنده و گیتی شبِ یلدا" (امیر معزی)

***
"چون حلقه ربایند به‌نیزه، تو به‌نیزه
خال از رخِ زنگی بربایی شبِ یلدا" (عنصری)

***
"نورِ رأیش تیره‌‌شب را روزِ نورانی کند
دودِ چشمش روزِ روشن را شبِ یلدا کند" (منوچهری)

ولی برخی از شاعران معاصر، برعکس شاعران کلاسیک، دیدگاه شان در موردِ "شبِ یلدا" ستایشی، سرورآمیز، نبردی میانِ تاریکی و نور و بیش‌تر هم هم‌خوان با همان دریافتِ مثبتِ فرهنگِ عامه از این مسأله است، به گونه‎ی مثال:

"شبِ یلدا، شبِ بزم و سرور است
شبِ طولانی و غم‌ها به‌دور است

بنابر اعتقاداتِ گذشته
نبردی بینِ تاریکی و نور است" (مهر آذر)

***
"یلداترین تصورِ شب‌های من تویی
آغازِ عاشقانه‌ی دنیای من تویی" (جاوید فرهاد)

***
"شبِ یلدا ز راه آمد دوباره
بگیر ای‌دوست از غم‌ها کناره

شبِ شادی و شور و مهربانی‌ست
زمانِ هم‌دلی و هم‌زبانی‌ست" (شاعر؟)

باز هم نگاهِ حسرت‌بار به یلدا:

"دو قدم مانده که پاییز به‌یغما برود
این همه رنگِ قشنگ از کفِ دنیا برود

هر که معشوقه برانگیخت گوارایش باد
دلِ تنها به چه شوقی پی یلدا برود؟" (فرامرز عرب عامری)

در کُل دیدگاه‌های سخن‌وران کلاسیک و معاصر در شعرِ پارسی می‌رساند که به "شبِ یلدا" با دو نگاه ویژه‌ی "مثبت و منفی" که یکی بیان‌گر ستایش و استعاره‌سازی مثبت و دیگری هم یادآور تصوّر منفی است، نگریسته شده‌است.

در کابل قدیم و بسیاری از کلان‌شهر‌های دیگر در افغانستان، مردم از شبِ یلدا، زیرِ نام "شبِ چله" یا آخرین شب ماه قوس هم‌واره یاددهانی و گرامی‌داشت می‌کردند.

خانواده‌ها در کنارِ دوستان‌شان در این شب، معمولن کچری قروتِ کوفته‌دار با روغنِ زرد، لاندی‌پلو و گوشتِ قاق (خشک شده) می‌پختند و روی سفره‌های‌شان پُر بود از تربوز، انار، توت و چهارمغز، جلغوزه و میوه‌های خشکِ دیگر.

بزرگانِ خانواده نمازِ برآورده‌سازی حاجت و نفل می‌خواندند و خدا را خاضعانه در این شب سپاس می‌گفتند.

سپس یک‌نفر به‌رسمِ معمول، از دیوانِ "حافظ" فال می‌گرفت و بعد سطرهایی از آن را برای دیگران معنا می‌کرد.

خانواده‌های دیگر که امکان‌های بیش‌تر مالی داشتند، دسته‌هایی از هنرمندان و نوازنده‌گان را به‌خانه دعوت می‌کردند تا برای شان تا دَم دَمای صبح بخوانند و بنوازند.

خلاصه همه، به‌جز از کودکان، تا نیمه‌های شب بیدار می‌بودند و شبِ چله را به‌فال نیک می‌گرفتند و آن را خجسته می‌پنداشتند.

جاوید فرهاد